Osobowość wieloraka (Dysocjacyjne Zaburzenie Tożsamości, DID)

Osobowość wieloraka, znana oficjalnie jako dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (ang. dissociative identity disorder, DID), jest złożonym i często niezrozumianym zaburzeniem psychicznym. Charakteryzuje się obecnością dwóch lub więcej odrębnych stanów osobowości (tzw. tożsamości lub alterów) u jednej osoby, czemu towarzyszą luki pamięci i epizody dysocjacji. W przeszłości zaburzenie to określano mianem rozdwojenia jaźni lub osobowości mnogiej, jednak współczesna klasyfikacja DSM-5-TR używa terminu DID. Zaburzenie to najczęściej rozwija się jako reakcja na skrajne, powtarzające się traumy we wczesnym dzieciństwie, a jego istota polega na rozszczepieniu tożsamości jako mechanizmie obronnym przed przeżywanym cierpieniem. Poniżej przedstawiamy aktualny stan wiedzy na temat DID (stan na rok 2025), w tym kryteria diagnostyczne według DSM-5-TR, dane epidemiologiczne, obraz kliniczny, mechanizmy psychologiczne i neurobiologiczne, przebieg leczenia, a także najczęstsze kontrowersje i mity związane z tym zaburzeniem. Treść jest podana w sposób ekspercki, lecz przystępny dla szerokiego grona odbiorców, zilustrowana przykładami klinicznymi oraz poparta odniesieniami do najnowszych badań naukowych.

Definicja i klasyfikacja DSM-5-TR

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości należy do grupy zaburzeń dysocjacyjnych w klasyfikacji DSM-5-TR (Diagnostyczno-Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych, 5. edycja – tekst zrewidowany, 2022). Podstawą rozpoznania DID jest wielokrotna tożsamość – u pacjenta występują co najmniej dwie odrębne osobowości (tożsamości) lub stany osobowości, które na przemian przejmują kontrolę nad zachowaniem. Towarzyszą temu luki pamięciowe (amnezje) dotyczące codziennych zdarzeń, ważnych informacji osobistych i/lub wydarzeń traumatycznych, wykraczające poza zwykłe zapominanie. Objawy muszą powodować klinicznie istotne cierpienie lub zaburzenie funkcjonowania pacjenta oraz nie mogą być wynikiem praktyk kulturowych (np. religijnych rytuałów transowych) ani zabaw dziecięcych. Warunkiem rozpoznania jest także wykluczenie innych przyczyn – objawy nie mogą być spowodowane bezpośrednim działaniem substancji psychoaktywnych (np. intoksykacją) ani stanem ogólnomedycznym (np. napadami padaczkowymi). Powyższe kryteria odzwierciedlają aktualną definicję DID według DSM-5-TR (2022).

W praktyce klinicznej często spotyka się, że poszczególne altery – czyli alternatywne stany osobowości – mogą mieć własne imiona, cechy charakteru, odmienne emocje, wspomnienia, a nawet preferencje czy styl bycia. W jednej osobie współistnieją więc różne „tożsamości”, z których każda odczuwa siebie i świat w odmienny sposób. W kulturach, w których zjawiska dysocjacji interpretowane są jako opętanie przez duchy czy inne byty, DID może przybierać formę tzw. osobowości typu opętaniowego, jednak w DSM-5-TR traktuje się to jako ten sam mechanizm zaburzenia (zaznaczając, że doświadczenia tego typu nie są częścią uznanych praktyk religijnych). W europejskiej klasyfikacji ICD-10 posługiwano się dawniej terminem osobowość mnoga, natomiast najnowsza ICD-11 dostosowała nazewnictwo do standardu DSM, używając określenia tożsamego z DID.

Diagnozowanie DID bywa trudne i wymaga wnikliwego podejścia. Zaburzenie to na tyle maskuje się na co dzień, że u większości pacjentów ma charakter ukryty (ang. covert) – tzn. na pierwszy rzut oka niełatwo rozpoznać istnienie wielu osobowości. Przełączenia między tożsamościami mogą być subtelne, a sami pacjenci często wstydzą się lub obawiają ujawniać swoje objawy. Do postawienia diagnozy zwykle konieczny jest dokładny wywiad kliniczny, często z udziałem zarówno psychiatry, jak i psychologa, oraz zebranie informacji od rodziny czy wcześniejszych terapeutówl. Pomocne są specjalistyczne narzędzia diagnostyczne – złotym standardem jest ustrukturyzowany wywiad SCID-D-R (Structured Clinical Interview for DSM-IV/5 Dissociative Disorders – Revised), który pozwala systematycznie ocenić objawy dysocjacyjne. W ostatnich latach opracowano też nowe instrumenty, np. półustrukturyzowany wywiad TADS-I (Trauma and Dissociation Symptoms Interview), mający wykrywać zaburzenia dysocjacyjne według kryteriów DSM-5 i ICD-11. Niezwykle ważne jest również wykluczenie innych jednostek chorobowych dających podobne objawy (np. zaburzenia napadowe, otępienia, uzależnienia czy inne zaburzenia psychiczne), zanim potwierdzi się rozpoznanie DID.

Epidemiologia i rozpowszechnienie

Jeszcze do niedawna osobowość wieloraka uchodziła za kazuistyczną rzadkość, jednak badania epidemiologiczne pokazują, że nie jest to zaburzenie aż tak rzadkie. Szacuje się, że DID może dotyczyć około 1–2% populacji ogólnej, co oznacza rozpowszechnienie zbliżone do częstości schizofrenii czy depresji. Przykładowo, w jednym z badań populacyjnych w USA roczna częstość występowania DID wyniosła 1,5% dorosłych, przy czym stwierdzono podobny odsetek u mężczyzn i kobiet. Mimo to w praktyce klinicznej diagnoza DID jest stawiana zdecydowanie częściej u kobiet – dane z rejestrów szpitalnych sugerują, że kobiety stanowią nawet 80–90% pacjentów z DID (rozpoznanie bywa u nich stawiane 6–9 razy częściej niż u mężczyzn). Różnica ta może wynikać zarówno z czynników etiologicznych (dziewczynki częściej doświadczają wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie), jak i z faktu, że mężczyźni z DID częściej pozostają niezdiagnozowani lub trafiają w obręb systemu penitencjarnego z innymi rozpoznaniami.

Typowy początek zaburzenia przypada na dzieciństwo – powtarzające się traumy we wczesnych latach życia (zwykle przed 5–6 rokiem życia) stanowią kluczowy czynnik ryzyka rozwoju DID. U około 90% pacjentów z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości udokumentowano ciężkie formy przemocy lub zaniedbania w dzieciństwie (fizycznej, seksualnej, emocjonalnej). Inne zgłaszane doświadczenia obejmują m.in. wczesną utratę bliskich, udział w rytualnej przemocy sekciarskiej, uprowadzenia, a także ciężkie choroby somatyczne w dzieciństwie czy konieczność przechodzenia bolesnych procedur medycznych. Traumatyczne przeżycia, zwłaszcza gdy są chroniczne i doznawane z rąk opiekunów, zakłócają rozwój normalnie zintegrowanej osobowości dziecka – młody umysł, aby przetrwać, ucieka w dysocjację, rozszczepiając wspomnienia i emocje na odrębne segmenty (tożsamości). W efekcie dochodzi do uformowania się osobowości wielorakiej jako skrajnej formy adaptacji do traumy.

Mimo porównywalnej częstości występowania, DID pozostaje zaburzeniem stosunkowo słabo rozpoznawanym i niedostatecznie zbadanym. Średni czas, jaki upływa od pierwszego kontaktu pacjenta z systemem opieki do postawienia właściwej diagnozy, wynosi według różnych analiz od około 5 do nawet 12 lat. W tym okresie pacjenci często otrzymują inne rozpoznania (np. zaburzenia osobowości, zaburzenia psychotyczne, zaburzenia nastroju) i są leczeni nieskutecznie pod ich kątem. Błędne rozpoznania nie są rzadkością – DID bywa najczęściej mylone z borderline (chwiejnym emocjonalnie zaburzeniem osobowości) lub ze schizofrenią. Dzieje się tak, ponieważ w DID występują chwiejność emocjonalna, zaburzenia tożsamości czy głosy wewnętrzne, co może przypominać objawy borderline lub psychozy; jednak uważna ocena ujawnia odmienny charakter tych zjawisk w DID (np. głosy w DID pochodzą z wnętrza umysłu i należą do alterów, a nie są obcymi głosami typowymi dla halucynacji schizofrenicznych). Ponadto w DID brak objawów negatywnych typowych dla schizofrenii (np. spłycenia afektu, wycofania społecznego). Badania wskazują, że nawet przy współwystępowaniu pewnych symptomów psychotycznych, doświadczenia dysocjacyjne w DID mają odmienny charakter niż prawdziwe objawy schizofrenii.

Wiele osób z DID korzysta z opieki zdrowotnej w trybie nagłym, zanim zostanie rozpoznane u nich to zaburzenie. Często powodem są zachowania autoagresywne (np. samookaleczenia, myśli i próby samobójcze) albo epizody dezorientacji i dysocjacji prowadzące do niebezpiecznych sytuacji, a także problemy z nadużywaniem substancji psychoaktywnych. Pacjenci z nieleczonym DID mogą doświadczać poważnych trudności w życiu codziennym – od kłopotów z utrzymaniem pracy (z powodu niewytłumaczalnych nieobecności czy nagłych zmian zachowania), po trudności w relacjach (gdy różne osobowości odmiennie traktują bliskich). Bez specjalistycznego leczenia zaburzenie to ma najczęściej przebieg przewlekły; spontaniczna remisja jest rzadka. W wielu przypadkach pacjenci z DID latami cierpią w milczeniu, zanim otrzymają właściwą pomoc.

Objawy i obraz kliniczny

Obraz kliniczny DID jest bardzo różnorodny, a poszczególne osoby mogą prezentować odmienny zestaw objawów dysocjacyjnych. Do głównych należą: luki pamięciowe (utrata wspomnień dotyczących codziennych zdarzeń lub ważnych informacji osobistych), okresowe epizody derealizacji i depersonalizacji (uczucie oderwania od rzeczywistości lub od własnej osoby), nagłe zmiany nastroju i zachowania oraz poczucie wewnętrznego rozbicia tożsamości. Charakterystyczne jest naprzemienne funkcjonowanie różnych osobowości (tożsamości) – każda z nich może mieć własne imię, wiek (niekiedy inny niż wiek metrykalny ciała), płeć, temperament, sposób mówienia, a nawet odmienny styl ubierania czy gestykulacji. Otoczenie może zauważyć u takiej osoby nagłe zmiany głosu, mimiki, upodobań czy umiejętności, jak gdyby „wstąpiła w nią inna osoba”. Nierzadko pacjenci opisują też „głosy” lub wewnętrzne rozmowy toczące się w ich głowie – są to dialogi między odrębnymi tożsamościami, a nie prawdziwe omamy słuchowe.

Każda z sub-osobowości przejmuje kontrolę nad zachowaniem w innym momencie – zwykle w danej chwili aktywna jest jedna tożsamość, podczas gdy pozostałe pozostają „w tle”. Zmiana dominującej osobowości (tzw. przełączenie, ang. switch) może zachodzić gwałtownie, często pod wpływem określonych bodźców. Typowym wyzwalaczem jest sytuacja kojarząca się z dawną traumą lub silnym stresem: np. zapach, miejsce, emocja czy rocznica wydarzenia traumatycznego mogą wywołać pojawienie się osobowości, która powstała w związku z tym przeżyciem. Przełączenia te mogą trwać od sekund do dni – niekiedy pacjent „budzi się” po dłuższym okresie funkcjonowania w innym stanie tożsamości, nie pamiętając, co działo się w międzyczasie.

Amnezja dysocjacyjna jest kluczowym objawem DID. Osoba może odnajdywać w swoim kalendarzu zapiski, których nie rozpoznaje jako własne, czy też przedmioty zakupione, których zakupu sobie nie przypomina. Często zdarza się, że bliscy relacjonują pacjentowi zachowania lub rozmowy, których on sam zupełnie nie pamięta – ponieważ miały miejsce w okresie, gdy kontrolę sprawowała inna tożsamość. W badaniach opisano np. przypadki pacjentów, u których różne tożsamości posługiwały się odmiennym charakterem pisma, co dawało się obiektywnie stwierdzić na podstawie zapisów w notatnikach czy podpisów. Tego typu luki pamięci i dysocjacje wykraczają poza zwykłe roztargnienie czy zapominanie – stanowią faktyczne przerwy w ciągłości świadomości, spowodowane odseparowaniem się stanów świadomości.

Funkcjonowanie poszczególnych osobowości (alterów) bywa wyspecjalizowane. Często spotyka się np. tożsamości dziecięce (dziecko w określonym wieku, które zatrzymało się rozwojowo w czasie traumy), tożsamości pełniące role obrońców czy obrończyń (agresywne, konfrontacyjne altery chroniące przed zranieniem) albo tożsamości o cechach opiekuna. Każda z nich może przejmować określone zadania – np. jedna radzi sobie z codzienną pracą zawodową, inna „dźwiga” wspomnienia traum i pojawia się tylko w sytuacjach silnego lęku, jeszcze inna może wychodzić na zewnątrz, by wyrażać złość, której „główna” osobowość nigdy by nie okazała. Pacjent z DID często nie ma pełnej świadomości istnienia swoich alterów – może odczuwać ich wpływ pośrednio (np. przez słyszenie wewnętrznych głosów, odczuwanie cudzych emocji, znajdywanie nieznanych obiektów), ale wielu pacjentów długo nie zdaje sobie sprawy, że różne dziwne doświadczenia ich życia są efektem przełączania się osobowości. Dopiero terapia i edukacja pozwalają im zrozumieć naturę tych symptomów.

Objawy somatyczne i inne zjawiska również mogą występować. U osób z DID często notuje się objawy konwersyjne (funkcjonalne), takie jak napady rzekomopadaczkowe, okresowe zaburzenia czucia czy chwilowe paraliże – szczególnie w kulturach nieświadomych psychologicznej natury zaburzenia manifestacje te mogą dominować obraz kliniczny. Typowe są także chroniczne bóle (np. bóle głowy, brzucha) i objawy psychosomatyczne związane z przeżytym urazem. Bardzo częste są współistniejące inne zaburzenia psychiczne, zwłaszcza zaburzenia stresowe pourazowe (PTSD), depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia snu oraz zaburzenia osobowości. Obraz DID bywa więc wielowarstwowy – oprócz dysocjacji i objawów tożsamości wielorakiej, pacjenci zmagają się zazwyczaj z szerokim spektrum konsekwencji traumy.

Przykład kliniczny

Przedstawmy fikcyjny przykład dla zilustrowania przebiegu DID: Pani Anna, thirtyletnia kobieta, zgłasza się na terapię z powodu „utraconych fragmentów życia”. Czasami odzyskuje świadomość w nieznanym sobie miejscu albo orientuje się, że minęło kilka godzin, których nie pamięta. Jej mąż opowiada, że w takich chwilach Anna zachowuje się zupełnie inaczej – np. mówi dziecięcym głosem, używa innego słownictwa, czasem przedstawia się obcym imieniem. Sama pacjentka wstydliwie przyznaje, że miewa w głowie „wewnętrzne rozmowy”, jakby dyskutowały w niej różne osoby. Zdarzyło jej się znaleźć w domu rysunki kredkami i pluszowe zabawki poukładane na podłodze – wyglądało to tak, jakby bawiło się tam małe dziecko, choć Anna i jej mąż nie mają dzieci. Innym razem odkryła w szafie agresywnie napisany list pełen wulgaryzmów, skierowany do jej przełożonego w pracy – jednak nie pamiętała, by kiedykolwiek taki list napisała. Okazało się, że w przeszłości Anna doświadczyła poważnej przemocy domowej ze strony ojca; w toku psychoterapii zidentyfikowano u niej kilka odrębnych tożsamości: m.in. „Małą Anię” – osobowość 5-letniej skrzywdzonej dziewczynki, która pojawia się, gdy pacjentka czuje się bezbronna; oraz „Ann” – gniewną, wulgarną nastolatkę, która „chroni” pozostałe tożsamości wybuchami złości. Główna osobowość Anny nie pamięta, co dzieje się, gdy ster przejmują inne altery – stąd białe plamy w pamięci. Ten krótki scenariusz obrazuje, jak dramatycznie DID potrafi wpływać na życie chorego – codzienność staje się fragmentaryczna, a osoba często nie rozumie, co tak naprawdę się z nią dzieje, dopóki nie zostanie postawiona diagnoza i wdrożone odpowiednie leczenie.

Polecamy także Bursztyn a zdrowie tarczycy – tradycja, nauka i praktyczne zastosowania

Mechanizmy psychologiczne i etiologia

Etiologia DID jest złożona i wieloczynnikowa, obejmująca interakcję czynników środowiskowych (trauma), indywidualnych (predyspozycje psychologiczne) oraz – być może – biologicznych. Dominujące obecnie podejście to tzw. model traumatyczny, który zakłada, że osobowość wieloraka jest skutkiem ekstremalnych doświadczeń traumatycznych we wczesnym dzieciństwie. Dziecko nie dysponuje wówczas wykształconą, scaloną tożsamością – normalnie wiele różnych aspektów „ja” łączy się w jednolitą osobowość w toku dorastania, ale chroniczna trauma zaburza ten proces. W obliczu powtarzającego się skrajnego stresu (np. regularnej przemocy fizycznej lub wykorzystywania seksualnego) psychika dziecka ucieka w mechanizm dysocjacji: bolesne wspomnienia, emocje i aspekty osobowości zostają odseparowane i funkcjonują równolegle, tworząc zalążki odrębnych tożsamości. Każda trauma może dokładać nową warstwę dysocjacji – inną „część” osobowości, która niesie dane doświadczenie. Pojawiają się także mechanizmy obronne, takie jak wyparcie i zaprzeczenie (stąd ofiary często nie pamiętają szczegółów przemocy). Z biegiem czasu u maltretowanego dziecka utrwala się nawyk „uciekania w głąb siebie” w sytuacjach zagrożenia – świadomość odłącza się od ciała i okoliczności, co subiektywnie pozwala przetrwać (dziecko np. wyobraża sobie, że to nie ono jest krzywdzone, albo że to dzieje się komuś innemu). Każda faza rozwojowa lub każdy rodzaj traumy może dać początek innej cząstkowej osobowości, która zachowa odrębne wspomnienia i emocje związane z tym okresem.

Badania potwierdzają ścisły związek DID z traumą z wczesnych lat życia: jak wspomniano, niemal wszyscy pacjenci z DID zgłaszają poważne doświadczenia krzywdzenia w dzieciństwie. Co więcej, typowe są zaburzenia przywiązania – opiekunowie tych dzieci często zachowywali się skrajnie niespójnie (np. na przemian okazywali ciepło i przemoc), co prowadziło do tzw. więzi typu betrayal trauma (traumy zdrady) i stylu przywiązania zdezorganizowanego. Dziecko, nie mogąc przewidzieć zachowania rodzica, uczy się funkcjonować w stanie ciągłego napięcia i dezorientacji, co sprzyja dysocjacji. Czynniki temperamentalne również mogą odgrywać rolę – osoby, u których rozwinie się DID, cechują się zwykle wysoką podatnością na hipnozę i wyobrażeniowość (łatwo wchodzą w stany oderwania od rzeczywistości). Innymi słowy, posiadają wyjątkową zdolność „odcinania się” od świadomego odczuwania bólu czy lęku, co z jednej strony stanowi zdolność przystosowawczą (ułatwia przetrwanie traumy), ale z drugiej strony w warunkach przewlekłej przemocy prowadzi do patologicznej fragmentacji osobowości.

Warto podkreślić, że DID nie pojawia się spontanicznie w dorosłości – jego korzenie tkwią zwykle w dzieciństwie. Dorosły, którego dotyka pojedyncze traumatyczne zdarzenie (np. wypadek czy katastrofa), może rozwinąć inne zaburzenia dysocjacyjne (np. amnezję dysocjacyjną czy zaburzenie depersonalizacyjne) lub PTSD, ale pełnoobjawowe DID praktycznie zawsze jest efektem powtarzających się traum dziecięcych. Dlatego w historii pacjentów z DID często stwierdza się zarówno ciężką przemoc, jak i zaniedbanie emocjonalne od najwcześniejszych lat życia. Traumom tym towarzyszy często brak możliwości uzyskania pomocy – np. sprawcami przemocy byli rodzice lub bliscy, co uniemożliwiało dziecku ucieczkę i sprzyjało podziałowi psyche na część przeżywającą ból i część „odciętą”, żyjącą dalej na pozór normalnie. Taki mechanizm opisywany jest niekiedy w koncepcji strukturalnej dysocjacji – osobowość dzieli się na tzw. „część aparatu działania w codzienności” (ANP – ang. Apparently Normal Part), która funkcjonuje pozornie normalnie, oraz „części emocjonalne” (EP – Emotional Parts), które przechowują traumatyczne wspomnienia i emocje. W DID tych części może być wiele, przez co dochodzi do pełnego rozszczepienia tożsamości.

Choć trauma jest uznawana za główną przyczynę DID, badacze analizują również inne możliwe czynniki. Pojawiają się prace sugerujące pewną genetyczną podatność na rozwój zaburzeń dysocjacyjnych. Na przykład w badaniach bliźniąt wykazano większą zgodność co do występowania objawów dysocjacji u par jednojajowych niż dwujajowych, co sugeruje udział czynników dziedzicznych. Wstępnie zidentyfikowano też niektóre warianty genów mogące sprzyjać podatności na DID – m.in. polimorfizm rs25531 w promotorze genu transportera serotoniny (5-HTTLPR) czy wariant Val158Met w genie COMT (katecholo-O-metylotransferazy), które potencjalnie wiążą się z regulacją emocji i zdolnością do hamowania wspomnień. Należy jednak podkreślić, że żadne specyficzne „geny osobowości mnogiej” nie zostały dotąd zidentyfikowane – genetyka pełni tu prawdopodobnie rolę niespecyficznej podatności (podobnie jak w PTSD), modulując wpływ traum na psychikę.

Mechanizmy neurobiologiczne (badania naukowe)

Neurobiologia DID jest obszarem intensywnie badanym w ostatnich latach, choć wciąż znajdujemy się we wczesnej fazie rozumienia tych mechanizmów. Dostępne badania neuroobrazowe (głównie rezonans magnetyczny – MRI fMRI – oraz badania czynnościowe EEG) sugerują, że DID wiąże się z namacalnymi zmianami w mózgu. Obserwuje się zarówno różnice strukturalne, jak i funkcjonalne pomiędzy mózgami osób z DID a zdrowymi kontrolami (oraz pacjentami z innymi zaburzeniami).

Do najważniejszych odkryć należą zmiany w strukturach limbicznych odpowiedzialnych za pamięć i emocje. U pacjentów z DID stwierdzono istotnie zmniejszoną objętość hipokampów oraz ciała migdałowatego w porównaniu z osobami zdrowymi. Hipokamp, kluczowy dla konsolidacji pamięci, może być szczególnie podatny na działanie przewlekłego stresu i hormonów stresu w dzieciństwie – mniejsze rozmiary tej struktury pasują do obserwacji także w PTSD. W DID wykazano, że zmniejszenie niektórych części hipokampa (zwłaszcza strefy CA1) koreluje z nasileniem zjawiska amnezji dysocjacyjnej. Co ciekawe, spośród różnych typów traumy to właśnie zaniedbanie emocjonalne we wczesnych latach najbardziej wiązało się z redukcją objętości hipokampa, co sugeruje, że brak odpowiedniej opieki (poza samym doświadczaniem przemocy) może fizycznie wpływać na rozwijający się mózg. Ciała migdałowate (amygdala), odpowiadające za reakcje lękowe i przetwarzanie emocji, również okazały się mniejsze u osób z DID w porównaniu ze zdrowymi. Takie zmiany anatomiczne popierają hipotezę, że traumatyczne dzieciństwo pozostawia trwałe ślady w mózgu, które mogą odpowiadać za zwiększoną skłonność do dysocjacji.

Kora mózgowa także wykazuje pewne charakterystyczne cechy. Badania morfometryczne donoszą o zmniejszonej grubości kory (cortical thickness) oraz powierzchni kory w niektórych obszarach u pacjentów z DID – zwłaszcza w obrębie przedniego zakrętu obręczy, wyspy oraz płatów ciemieniowych i skroniowychl. Zmiany te są rozproszone, co sugeruje, że różne regiony mózgu mogą rozwijać się nieco inaczej u osób z traumą rozwojową. Na przykład zmniejszenie objętości kory orbitofrontalnej (część płata czołowego zaangażowana w kontrolę emocji) oraz niektórych obszarów kory skroniowej wiązano z wczesnymi doświadczeniami traumatycznymi. Ponadto stwierdzono pewne anomalie w substancji białej mózgu – badania DTI (obrazowania tensora dyfuzji) wykazały różnice w integralności połączeń nerwowych, m.in. w spoidle wielkim, ścieżkach łączących ciała migdałowate z hipokampami, oraz w obszarach pnia mózgu. Może to oznaczać, że komunikacja między różnymi częściami mózgu u osób z DID jest zmieniona, co potencjalnie odpowiada za zjawisko fragmentacji świadomości.

Najbardziej fascynujące są jednak wyniki badań czynnościowych, które pokazują, jak różne tożsamości w DID manifestują się w aktywności mózgu. W eksperymentach z użyciem funkcjonalnego MRI wykazano, że gdy pacjent przełącza się z jednej osobowości na drugą, zmianie ulega wzorzec aktywacji neuronalnej – tak, jakby inny zestaw sieci mózgowych przejmował stery. Przykładowo, w tzw. częściach emocjonalnych (EP), które przechowują traumę, zaobserwowano hiperaktywację ciała migdałowatego i hipokampa przy ekspozycji na bodźce o znaczeniu emocjonalnym (np. oglądanie wyrazów twarzy wyrażających strach), co interpretuje się jako odbicie śladu traum w tych strukturach. Z kolei w stanach funkcjonowania pozornie normalnego (ANP – gdy osoba jest w swojej „codziennej” tożsamości unikającej traumy), aktywność w układzie limbicznym jest uogólnienie zredukowana, a pewne funkcje poznawcze mogą pozostać nienaruszone lub wręcz ulegać kompensacyjnemu wzmocnieniu. Opisano np. zwiększoną aktywność kory przedczołowej i obszarów domyślnej sieci neuronalnej (DMN) u osób z DID podczas stanów spokoju, co może świadczyć o wysiłkach mózgu w utrzymaniu odrębnych strumieni świadomości. Inne badania wykazały nadaktywność wyspy i zakrętu obręczy w reakcji na bodźce związane z traumą przy jednoczesnym zahamowaniu niektórych funkcji poznawczych – co można interpretować jako koncentrację mózgu na przetrwaniu emocjonalnym kosztem racjonalnej obróbki bodźców. W sumie wyniki te pokazują wyraźnie odmienną „sygnaturę” neurobiologiczną DID, odróżniającą je od symulacji czy wyobrażonej gry aktorskiej.

Warto wspomnieć, że postęp w analizie danych neuroobrazowych jest tak duży, iż pojawiły się próby wykorzystania sztucznej inteligencji do rozpoznawania DID na podstawie skanów mózgu. W jednym z badań algorytmy rozpoznawania wzorców potrafiły z ponad 70% czułością i swoistością odróżnić mózgi osób z DID od zdrowych na podstawie samych struktur mózgowych. Oznacza to, że istnieją mierzalne różnice w budowie mózgu, które mogą służyć jako biomarkery DID – choć jesteśmy dalecy od wprowadzania takich metod do rutynowej diagnostyki, bo na razie mają one charakter eksperymentalny.

Podsumowując, najnowsze badania neurobiologiczne dostarczają silnych dowodów, że osobowość wieloraka ma swoje podłoże fizjologiczne. Zmiany w mózgu osób z DID, szczególnie w obszarach związanych z pamięcią, emocjami i integracją informacji, stanowią potwierdzenie, że nie jest to zjawisko czysto „udawane” czy wymyślone. Oczywiście, neuroobrazowanie nie służy na co dzień do diagnozy DID – jest zbyt kosztowne i złożone – ale odgrywa ogromną rolę w walidacji tego zaburzenia i zrozumieniu jego mechanizmów.

Leczenie i przebieg terapii

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości jest uznawane za zaburzenie uleczalne – choć terapia bywa długotrwała i wymagająca zarówno dla pacjenta, jak i terapeuty. Eksperci zgodnie podkreślają, że najskuteczniejszym podejściem jest długoterminowa, fazowa psychoterapia zorientowana na doświadczenia traumy i reintegrację osobowości. Celem leczenia jest przywrócenie pacjentowi spójności poczucia siebie, poprawa regulacji emocji oraz złagodzenie objawów dysocjacyjnych i stresu pourazowego. Bardzo ważne jest również nauczenie pacjenta bezpiecznych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami (tak, aby nie uciekał automatycznie w dysocjację) oraz stopniowe zbudowanie poczucia bezpieczeństwa w relacji terapeutycznej.

Standardem postępowania terapeutycznego w DID jest podejście wieloetapowe (fazowe), zgodnie z zaleceniami międzynarodowych wytycznych (m.in. ISSTD – International Society for the Study of Trauma and Dissociation). Terapia dzieli się na trzy główne, nakładające się na siebie fazy:

Faza 1 – Stabilizacja i bezpieczeństwo: Celem początkowego etapu jest stworzenie dla pacjenta warunków poczucia bezpieczeństwa, nauczenie go podstawowych umiejętności radzenia sobie oraz ustabilizowanie sytuacji życiowej. Terapeuta koncentruje się na psychoedukacji (wyjaśnieniu pacjentowi natury zaburzenia i mechanizmów dysocjacji), wprowadza techniki ugruntowania (grounding) i kontroli objawów. Kluczowe jest opanowanie zachowań autodestrukcyjnych, ustanowienie bezpiecznych granic w otoczeniu pacjenta oraz zbudowanie zaufania między pacjentem a terapeutą. Często w tej fazie tworzy się tzw. kontrakt bezpieczeństwa (pacjent zobowiązuje się do komunikowania myśli samobójczych, powstrzymywania od autoagresji itp.). Istnieją już dedykowane programy terapeutyczne ułatwiające ten etap – np. program „Finding Solid Ground” (ang. znaleźć stabilny grunt), który za pomocą ćwiczeń uczy regulacji emocji i odróżniania traum przeszłości od realiów teraźniejszości. Faza stabilizacji może trwać wiele miesięcy, a nawet lat – dopiero gdy pacjent jest dostatecznie ustabilizowany (m.in. potrafi radzić sobie z dysocjacją na co dzień i nie zagraża już sam sobie), można przejść do kolejnego etapu.
Faza 2 – Przetwarzanie traumy: W tej fazie terapia skupia się na stopniowym przepracowaniu wspomnień traumatycznych i związanych z nimi emocji. Jest to najbardziej delikatny etap, gdyż wiąże się z bezpośrednim konfrontowaniem pacjenta z przeżyciami, od których jego psychika uciekała poprzez rozszczepienie. Ekspozycja na traumę musi odbywać się bardzo ostrożnie i w kontrolowanych warunkach, by nie zdestabilizować pacjenta – dlatego tak ważna jest wcześniejsza stabilizacja w fazie 1. Terapeuci często adaptują w tym etapie techniki z terapii PTSD, np. przetwarzanie metodą przedłużonej ekspozycji czy elementy EMDR, jednak modyfikują je, uwzględniając obecność wielu tożsamości. Każda z traum może być powiązana z konkretnym alterem, więc kluczowe jest zaangażowanie wszystkich istotnych tożsamości w proces zdrowienia. Niektórzy pacjenci korzystają również z technik takich jak autohipnoza, które mogą wspomagać regulację afektu oraz integrowanie wspomnień między tożsamościami. Faza przetwarzania traumy trwa zmiennie – to, ile traumy i jak głęboko trzeba przepracować, by uzyskać poprawę, bywa różne u poszczególnych osób. Ważne jest unikanie pospiechu i respektowanie mechanizmów obronnych pacjenta.
Faza 3 – Integracja i rekonnecja: Ostatni etap koncentruje się na scaleniu doświadczeń pacjenta oraz reintegracji jego osobowości. Nie zawsze oznacza to pełne zniknięcie wszystkich alterów i „fuzję” w jedną osobowość – celem jest raczej osiągnięcie spójnej, skoordynowanej tożsamości, w której wszystkie aspekty „ja” współpracują i pozostają w świadomości. Pacjent uczy się nowych sposobów funkcjonowania – rozwija zdrowsze relacje z innymi, odbudowuje poczucie własnej wartości i uczy się żyć bez ciągłego uciekania w dysocjację. Terapeuta wspiera go w budowaniu ciągłości życia (np. planowania przyszłości jako jedna osoba, a nie wiele odrębnych „części”). W tej fazie często dochodzi do pożegnania się z alterami, które przestają być potrzebne – niekiedy symbolicznie (np. poprzez napisanie listu pożegnalnego przez pacjenta do swojej traumatycznej przeszłości czy wykonanie rytuału integracyjnego). Ostatecznym rezultatem terapii ma być zredukowanie do minimum potrzeby dysocjacji jako mechanizmu radzenia sobie – pacjent odzyskuje poczucie ciągłości siebie i sprawczości we własnym życiu. Choć pełna integracja wszystkich osobowości bywa trudna do osiągnięcia, nawet częściowe połączenie i wypracowanie współpracy między alterami skutkuje ogromną poprawą funkcjonowania.

Polecamy także Syrop z owoców czarnego bzu przepis siostry Anastazji

Warto zaznaczyć, że psychoterapia fazowa DID jest procesem długotrwałym – często wymaga kilku lat intensywnej pracy. Część pacjentów może nigdy nie osiągnąć pełnej integracji, ale nawet wtedy celem jest stan tzw. ko-konscjentności, czyli współświadomości między tożsamościami (wiedzą o sobie nawzajem i współdziałają zamiast rywalizować). Mierzalne efekty terapii potwierdzają, że dobrze prowadzona terapia przynosi znaczącą poprawę: badania wykazały istotne zmniejszenie poziomu dysocjacji, objawów PTSD, depresji oraz zachowań autoagresywnych u pacjentów leczonych zgodnie z podejściem traumatyczno-fazowym, a poprawa funkcjonowania utrzymuje się w dłuższej perspektywie. Wbrew obawom sceptyków, nie ma dowodów by właściwie prowadzona terapia DID była szkodliwa – przeciwnie, dla wielu chorych jest jedyną drogą do odzyskania kontroli nad swoim życiem.

Leczenie farmakologiczne nie odgrywa głównej roli w terapii DID, gdyż nie ma leku celującego bezpośrednio w mechanizm wielorakiej osobowości. Stosuje się natomiast farmakoterapię objawową i w leczeniu zaburzeń współistniejących. Najczęściej lekarze psychiatrzy przepisują leki przeciwdepresyjne (SSRI, SNRI, trójpierścieniowe) w celu złagodzenia depresji i lęku – regulacja poziomu serotoniny i noradrenaliny może poprawiać nastrój i obniżać ogólną reaktywność stresową. W przypadku nasilonego lęku, pobudzenia czy bezsenności pomocne bywają krótkotrwale anksjolityki (np. benzodiazepiny), choć z ostrożnością – mogą one zmniejszać napięcie, ale istnieje ryzyko uzależnienia i mogą też wpływać na pamięć (co u dysocjacyjnych pacjentów jest szczególnie wrażliwym objawem). W leczeniu nocnych koszmarów o etiologii pourazowej coraz częściej stosuje się prazosynę (lek pierwotnie na nadciśnienie), która zmniejsza częstość i intensywność koszmarów sennych związanych z PTSD. Opisywane są także zastosowania innych leków w specyficznych sytuacjach – np. karbamazepina (stabilizator nastroju i lek przeciwdrgawkowy) bywa pomocna przy impulsywnych wybuchach agresji u niektórych pacjentów, a naltrekson (antagonista receptorów opioidowych) próbowano stosować w celu redukcji kompulsywnych zachowań autoagresywnych i dysocjacyjnych fug. Trzeba jednak podkreślić, że farmakoterapia w DID jest terapią wspomagającą – leki łagodzą objawy, ale nie „scalają” osobowości. Dodatkowym wyzwaniem może być fakt, że różne tożsamości pacjenta mogą odmiennie reagować na leki (np. jedna osobowość może odmawiać ich przyjmowania lub doświadczać innych skutków ubocznych niż inna). Dlatego plan farmakologiczny należy indywidualizować i stosować ostrożnie, w porozumieniu z pacjentem i – w pewnym sensie – z jego systemem alterów.

Inne formy terapii takie jak terapia grupowa czy wsparcie rówieśnicze również mogą odgrywać rolę, zwłaszcza w późniejszych etapach leczenia, gdy pacjent ma już podstawową kontrolę nad objawami. Grupy wsparcia dla osób z doświadczeniem traumy i zaburzeń dysocjacyjnych pomagają przełamać izolację i poczucie dziwaczności własnych przeżyć. Edukacja rodziny i bliskich pacjenta jest także ważna – zrozumienie, na czym polega DID, umożliwia stworzenie bardziej przewidywalnego i bezpiecznego otoczenia (np. rodzina uczy się reagować spokojnie na ewentualne przełączenia, zamiast panikować czy negować ich realność).

Kontrowersje i mity

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości od lat budzi żywe dyskusje i kontrowersje – zarówno w środowisku specjalistów, jak i w świadomości społecznej. Jest to jedno z najbardziej polaryzujących zaburzeń w psychiatrii: z jednej strony mamy liczne świadectwa kliniczne i badania potwierdzające jego autentyczność, z drugiej – sceptyków uważających DID za fenomen kulturowy lub wręcz za sztuczny wytwór terapii. Poniżej omówimy najważniejsze kontrowersje i rozpowszechnione mity dotyczące osobowości wielorakiej, odnosząc się do aktualnych danych naukowych.

1. Trauma czy sugestia? – spór wokół genezy DID. Główną osią sporu jest pytanie, czy DID jest naturalną konsekwencją traumy, czy też artefaktem terapeutycznym i kulturowym. Zwolennicy modelu traumatycznego (omówionego wyżej) wskazują na ogrom dowodów łączących DID z ciężkimi traumami z dzieciństwa oraz na badania neurobiologiczne potwierdzające odmienność mózgów osób z DID. Krytycy natomiast proponują alternatywne wyjaśnienia, z których najważniejsze to: model iatrogeniczny, model socjokognitywny oraz model fantazji. Model iatrogeniczny (wywołany przez leczenie) sugeruje, że niektórzy terapeuci nieumyślnie indukują u pacjentów przekonanie o posiadaniu wielu osobowości. Według tej hipotezy podatni, wysoce hipnotyzowalni pacjenci – często z cechami borderline – mogą pod wpływem sugestii (np. podczas hipnozy, nieumiejętnego drążenia rzekomo wypartej traumy czy pytań w stylu „czy jest w tobie jakaś inna część, która pamięta…”) wytworzyć fałszywe wspomnienia i role, które interpretują jako altery. W latach 80. i 90. XX w. rzeczywiście odnotowano boom na diagnozy mnogiej osobowości – liczba przypadków wzrosła lawinowo, co zbiegało się w czasie z intensywnym zainteresowaniem medialnym (książki, filmy) oraz z kontrowersyjnymi technikami terapeutycznymi, jak hipnoza regresyjna czy terapia „odkrywania wspomnień”. Krytycy wskazują, że w tamtym okresie część diagnoz mogła być nadużywana lub pochopna. Model socjokognitywny natomiast zakłada, że formalna terapia nie jest nawet potrzebna do „wytworzenia” DID – wystarczą wpływy kulturowe i społeczne. Według tego modelu osoby podatne na sugestię same przyjmują rolę chorego z DID, czerpiąc wzorce z mediów (np. historii o molestowaniu rytualnym, opętaniu, wielorakich osobowościach) i interpretując swoje dolegliwości przez ten pryzmat. Innymi słowy, wiara w istnienie DID (zobaczona w filmie czy internecie) może skłonić podatną jednostkę do przypisania sobie tego zaburzenia. Wreszcie, model fantazji głosi, że skłonność do dysocjacji wynika z wyjątkowej wyobraźni i skłonności do fantazjowania – osoby z DID rzekomo łatwiej konfabulują lub zmyślają wspomnienia, myląc fantazje z rzeczywistością. Według tej koncepcji zaburzenie powstaje nie tyle z traumy, co z predyspozycji poznawczej do „odrywania się” od realnych wydarzeń i tworzenia alternatywnych narracji.

Jak na te zarzuty odpowiada współczesna nauka? Obecnie przeważa pogląd, że choć sugestia terapeutyczna i czynniki kulturowe mogą wpływać na przebieg DID, to nie tłumaczą one jego istoty. Liczne badania obaliły prosty model iatrogeniczny – np. wykazano istnienie przypadków osobowości wielorakiej poza kulturą zachodnią i u osób, które nigdy nie były poddawane sugestywnym terapiom, co przeczy tezie, że zaburzenie to jest „wymysłem amerykańskich terapeutów”. Po okresie spadku liczby diagnoz w latach 90. (gdy ograniczono stosowanie hipnozy i nastąpiła reakcja na tzw. „epidemię DID”), w ostatnich latach obserwuje się ponowny umiarkowany wzrost rozpoznań – co raczej wynika ze zwiększonej świadomości klinicystów i postępów badań, niż z nowej mody. Dzisiejsza diagnoza DID opiera się na rygorystycznych kryteriach i narzędziach, co utrudnia pochopne „wmówienie” pacjentowi tego zaburzenia. Co do modelu fantazji – owszem, osoby z DID mają bujną wyobraźnię, ale badania porównawcze pokazują, że nie konfabulują one więcej niż inni traumatyzowani pacjenci, a na testach odróżniających fantazję od rzeczywistości wypadają podobnie jak osoby z PTSD, co nie potwierdza tezy o wyjątkowej skłonności do zmyślania.

2. Wpływ mediów i Internetu. Szczególną odmianą kontrowersji socjokulturowych jest obecnie zjawisko rosnącej popularności DID w mediach społecznościowych. Platformy takie jak TikTok, YouTube czy Instagram zalewane są treściami tworzonymi przez osoby deklarujące posiadanie wielu osobowości. Hashtagi typu #DID czy #pluralsystem mają setki milionów wyświetleń. Powstają filmiki prezentujące poszczególne altery (np. segmenty „Meet the system” – „poznajcie mój system”, gdzie autor przedstawia kolejno swoje tożsamości) albo pokazujące momenty „przełączeń” między osobowościami. Twórcy często stylizują altery poprzez odmienny ubiór, makijaż, zmiany głosu – co upodabnia te prezentacje do spektaklu. Zjawisko to ma dwa oblicza. Pozytywnie, zwiększa świadomość społecznej istnienia DID i daje poczucie wspólnoty osobom cierpiącym na to zaburzenie (nie czują się już tak osamotnione czy dziwaczne). Jednak wielu specjalistów wyraża obawę, że algorytmy mediów społecznościowych sprzyjają masowej „socjalnej indukcji” objawów. Osoby zagubione w swojej tożsamości, poszukujące wyjaśnień dla swoich problemów, trafiają na tego typu treści i mogą zacząć identyfikować się z przedstawianymi objawami, niejako ucząc się roli pacjenta DID. Mówi się wręcz o zjawisku „choroby z mediów społecznościowych” – analogicznie do dawnych konwersji histerycznych w otoczeniu pewnych wzorców kulturowych. Istnieją opisy przypadków tzw. Mass Social Media-Induced Illness, gdzie grupy młodych ludzi jednocześnie zaczynają przejawiać podobne objawy dysocjacyjne po intensywnym udzielaniu się w społecznościach internetowych poświęconych traumie i zaburzeniom psychicznym. Trudno na razie ocenić skalę tego problemu. Wiadomo natomiast, że wraz z nagłośnieniem DID w sieci zwiększyła się liczba osób zgłaszających się do klinik z pytaniem, czy „nie mają u siebie osobowości wielorakiej” – co stawia przed diagnostami wyzwanie, by odróżnić rzeczywiste przypadki od np. zaburzeń lękowych czy osobowości, które mogą błędnie interpretować swoje przeżycia.

Polecamy także Bliskie spotkania z mikrobiomem: jak dieta wpływa na bakterie jelitowe i odwrotnie?

Media społecznościowe niosą też ryzyko świadomej symulacji dla zyskania uwagi. Część internautów może celowo udawać objawy DID, by zdobyć popularność czy współczucie (to współczesna wersja tzw. zespołu Münchhausena, określana żartobliwie „Münchausen by internet”)l. Trudno oszacować, ilu „fałszywych mnogich” funkcjonuje w sieci, ale zjawisko to niewątpliwie podsyca sceptycyzm wobec całego zaburzenia. Głośne przypadki demaskowania influencerów, którzy przyznali się do udawania choroby psychicznej dla wyświetleń, szkodzą wiarygodności prawdziwych pacjentów. Jednocześnie nie należy popadać w skrajność – fakt istnienia oszustów nie unieważnia cierpienia tysięcy ludzi naprawdę zmagających się z DID.

3. Symulacja i nadużycia diagnozy. DID budzi kontrowersje również na polu prawnym. Pojawiały się przypadki osób oskarżonych o przestępstwa, które w sądzie powoływały się na „niepoczytalność z powodu osobowości mnogiej” – tłumaczyły, że to ich alter popełnił czyn, a główna osobowość nic o tym nie wie. Sądy z reguły podchodzą do takich linii obrony z dużą ostrożnością, wręcz nieufnością. Obawa przed nadużyciem diagnozy DID jako „wymówki” jest duża – jeśli ktoś zostałby uznany za niewinnego z powodu DID, powstaje problem odpowiedzialności za ewentualne powtórne czyny (czy inna osobowość znów może zrobić coś złego bez kontroli?). Z tego powodu biegli sądowi bardzo dokładnie weryfikują takie rozpoznania. Badania sugerują, że celowa symulacja DID w celach prawnych czy finansowych jest możliwa, ale trudna do utrzymania. W populacji przestępców ok. 1/6 (17%) mogło próbować udawać zaburzenia dysocjacyjne, a w populacji psychiatrycznej – ok. 7%. Jednak wytrenowani specjaliści dysponują metodami, by odróżnić symulantów od prawdziwych chorych. Na przykład standaryzowane testy psychologiczne (takie jak skale SIMS czy SIRS-2 do wykrywania symulacji) potrafią wykryć niespójności w odpowiedziach udających DID. Co więcej, nawet dobrze przygotowani symulanci zwykle nie potrafią wiarygodnie odegrać pełnego obrazu zaburzenia – badania kontrolowane wykazały, że osoby instruowane, jak udawać DID, często popełniają błędy, np. przesadzają z pewnymi objawami, a pomijają inne, trudniejsze do naśladowania (np. subtelne różnice w funkcjonowaniu poznawczym czy obecność współistniejących objawów depresji, PTSD, dysfunkcji seksualnych). W jednym z eksperymentów wykorzystano test osobowości MMPI-2 i fizjologiczne pomiary (tętna, ciśnienia, EEG) u grupy prawdziwych pacjentów DID oraz u aktorów udających DID – badacze byli w stanie poprawnie zidentyfikować 86% autentycznych przypadków oraz 83% symulantów, mimo że symulanci byli pouczeni o typowych objawach. To dowodzi, że wprawdzie możliwe jest czasowe udawanie pewnych aspektów DID, ale utrzymanie pełnej, spójnej symulacji jest bardzo wymagające. Dodatkowo, często istnieją dowody obiektywne potwierdzające autentyczność DID – np. dokumentacja ciężkiej traumy z dzieciństwa (co potwierdzono u 11 z 12 badanych pacjentów DID oskarżonych o poważne przestępstwa), a także wspomniane różnice neurobiologiczne czy neuropsychologiczne, których osoba symulująca nie jest w stanie świadomie kontrolować.

4. Mity na temat objawów i zachowania osób z DID. W społeczeństwie utrzymuje się szereg stereotypów związanych z osobowością wieloraką, często utrwalonych przez popkulturę. Jednym z najczęstszych mitów jest mylenie DID ze schizofrenią – potoczne określenie „rozdwojenie jaźni” bywa błędnie stosowane do schizofreników. W rzeczywistości są to dwa zupełnie różne zaburzenia: schizofrenia to psychoza, w której dochodzi do urojeń i halucynacji (pacjent ma zaburzony kontakt z rzeczywistością), natomiast w DID problem polega na podzieleniu osobowości, przy zachowanej orientacji w rzeczywistości (poza momentami dysocjacji). Osoba z DID może słyszeć głosy, ale są to głosy wewnętrzne należące do jej alterów, a nie głosy obcych ludzi czy istot – dlatego nie kwalifikują się jako typowe omamy słuchowe. Innym mitem jest przekonanie, że osoby z DID są niebezpieczne, agresywne lub skłonne do przemocy (niczym Dr Jekyll i Mr Hyde z literatury). Takie wyobrażenie podsycają filmy sensacyjne (np. głośny thriller “Split” z 2016 r., przedstawiający osobę z DID jako mordercę o nadludzkich siłach). Rzeczywistość wygląda inaczej – pacjenci z osobowością wieloraką znacznie częściej sami padali ofiarą przemocy, niż ją wyrządzali. Jeśli nawet przejawiają agresję, zwykle jest ona skierowana przeciw sobie (autoagresja) albo ma charakter reaktywny w odpowiedzi na poczucie zagrożenia. Oczywiście zdarzają się przypadki, gdzie jeden z alterów dopuszcza się czynu przestępczego, ale są to sytuacje skrajne i rzadkie. Większość osób z DID potrzebuje pomocy i ochrony, a nie izolacji – stereotyp nieprzewidywalnego przestępcy krzywdzi tych pacjentów i utrudnia im uzyskanie wsparcia.

Jeszcze jednym uproszczeniem jest przekonanie, że w DID osobowości są całkowicie rozdzielone i nie wiedzą o swoim istnieniu. Wiele filmów pokazuje bohatera, który ma czarną dziurę w pamięci i nie ma pojęcia o istnieniu innych swoich wcieleń. W praktyce bywa różnie: część pacjentów rzeczywiście początkowo nie zdaje sobie sprawy z obecności alterów (odczuwa tylko skutki, np. utraty czasu), ale są też układy osobowości, w których istnieje częściowa świadomość między alterami – np. jedna z tożsamości „obserwuje” poczynania innych, albo altery komunikują się wewnętrznie i wiedzą o sobie nawzajem. Bywa, że pacjent trafiając do terapii jest już świadom posiadania „wewnętrznych części”, tylko nie miał na to dotąd nazwy. Mit całkowitej izolacji osobowości nie zawsze przystaje do rzeczywistości – często występuje pewna współpraca lub przynajmniej oddziaływanie między tożsamościami, choćby w postaci emocji przenikających z jednego stanu do drugiego.

5. Czy terapia DID szkodzi czy pomaga? W latach 90. XX w., po okresie nadużyć diagnozy DID, pojawiła się narracja, że leczenie osób rzekomo z osobowością mnogą samo w sobie może wyrządzać krzywdę. Krytycy twierdzili, że terapeuci „wmawiają” pacjentom fałszywe wspomnienia wykorzystywania, pogłębiając ich chorobę, a skupianie się na alterach utrwala podział zamiast go likwidować. Rzeczywiście, niektóre skrajne praktyki – jak agresywne doszukiwanie się traumy za wszelką cenę czy nadmierne ujawnianie się terapeuty jako „przyjaciela” alterów – zostały zarzucone, bo oceniono je jako nieetyczne. Aktualne podejście terapeutyczne jest znacznie bardziej ostrożne i oparte na dowodach. Jak wspomniano, leczenie odbywa się etapami, z dużym naciskiem na stabilizację i bezpieczeństwo pacjenta. Empiryczne dane nie potwierdzają tez o szkodliwości terapii DID – wręcz przeciwnie, większość badań wskazuje na poprawę stanu pacjentów poddanych fachowej psychoterapii. W dłuższej perspektywie leczenie zmniejsza ich zapotrzebowanie na hospitalizacje, ryzyko samobójstwa oraz nasilenie objawów. Oczywiście, jak każda interwencja, terapia DID wiąże się z pewnym dyskomfortem (bo trzeba zmierzyć się z traumą), ale odpowiednio prowadzona – jest skuteczna i bezpieczna. Mitem jest też przekonanie, że terapia DID polega na „wyciąganiu na siłę ukrytych wspomnień gwałtu” lub że terapeuci zachęcają pacjentów do odgrywania alterów. W nowoczesnej terapii raczej pomaga się pacjentowi ugruntować w tu-i-teraz, nauczyć regulacji emocji i powoli integrować tożsamości – bez manipulowania wspomnieniami czy zachęcania do eskalowania ról.

Podsumowując tę część: DID to zaburzenie kontrowersyjne, ale większość mitów narosłych wokół niego nie znajduje potwierdzenia w badaniach. Nie jest to ani fantazja chorych, ani efekt wyłącznie popkultury – choć obie te rzeczy mogą wpływać na manifestację zaburzenia. Nie jest to też „moda” jedynie – świadczą o tym przypadki z różnych kultur i epok (opisy przypadków wielu osobowości istniały już w XIX wieku, zanim jeszcze stały się medialną sensacją). Najbardziej przekonujące dowody na realność DID to jego spójność z ciężką traumą (praktycznie nie zdarza się DID bez traumatycznego tła) oraz obiektywne różnice wykazywane u tych pacjentów (neurofizjologiczne, neuroanatomiczne, neuropsychologiczne). Wyzwania oczywiście pozostają – diagnostyka wymaga doświadczenia i czujności, by nie przegapić zaburzenia ani nie pomylić go z innymi; leczenie jest długotrwałe i musi być prowadzone z wyczuciem; a w świadomości społecznej wciąż trzeba walczyć z nieporozumieniami.

Podsumowanie

Osobowość wieloraka (DID) pozostaje jednym z najbardziej złożonych zaburzeń psychicznych, ale też jednym z najbardziej fascynujących pod względem zrozumienia ludzkiej psychiki. W świetle współczesnej wiedzy jest to ciężkie zaburzenie związane z traumą, w którym mechanizmy obronne przyjmują postać dysocjacji tożsamości. DID charakteryzuje się znacznymi zaburzeniami ciągłości pamięci, poczucia siebie i świadomości – co skutkuje istnieniem odrębnych, naprzemiennie funkcjonujących osobowości u jednej osoby. Najbardziej aktualne badania (2025) podkreślają kluczową rolę wczesnodziecięcej traumy w etiologii DID i pokazują, że zaburzeniu temu towarzyszą realne zmiany neurobiologiczne, co utwierdza jego status jako odrębnej jednostki chorobowej, a nie jedynie ciekawostki kulturowej. Mimo licznych kontrowersji i historycznych nadużyć, dysocjacyjne zaburzenie tożsamości znajduje się w obowiązujących klasyfikacjach psychiatrycznych (DSM-5-TR, ICD-11), a specjaliści dysponują coraz lepszymi narzędziami do diagnozy i leczenia tego problemu. Leczenie DID opiera się głównie na długoterminowej terapii psychologicznej, prowadzonej z dużą dbałością o bezpieczeństwo pacjenta i dostosowanej do jego indywidualnych potrzeb. Dowody kliniczne pokazują, że właściwie prowadzona terapia pozwala znacznie poprawić funkcjonowanie chorych – zmniejszyć ich cierpienie, scalić pamięć i tożsamość oraz zredukować objawy współistniejące. Oczywiście, wciąż pozostaje wiele do odkrycia: potrzebne są dalsze badania, by udoskonalić metody diagnozy (możliwe, że w przyszłości oprócz wywiadu klinicznego wykorzysta się np. specyficzne markery neurofizjologiczne), a także by rozwijać nowe formy terapii – np. krótsze interwencje czy terapie łączone. Istotne jest również edukowanie społeczeństwa w celu demistyfikacji DID: obalanie mitów, uwrażliwienie na problemy ofiar traumy i zachęcanie do poszukiwania pomocy zamiast ukrywania objawów. Osobowość wieloraka, choć rzadka na pierwszy rzut oka, jest realnym zjawiskiem dotykającym tysięcy ludzi na świecie – naszym zadaniem jako społeczności jest zrozumieć je i skutecznie pomagać osobom nim dotkniętym, zamiast je stygmatyzować. Dzięki postępom nauki i rosnącej świadomości klinicznej, osoby z DID mają dziś większą szansę na diagnozę, leczenie i prowadzenie satysfakcjonującego życia niż kiedykolwiek wcześniej.

Źródła: Poniższa lista zawiera wybrane prace i opracowania naukowe, na których oparto powyższy artykuł, zapewniając aktualność i rzetelność przedstawionych informacji:

American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition, Text Revision (DSM-5-TR), 2022 – kryteria diagnostyczne DID.
Fidyk M. i wsp. (2025), Dissociative Identity Disorder: A Comprehensive Review of Etiology, Diagnosis, Neurobiology, and Treatment, Quality in Sport, vol. 41 – najnowszy przegląd badań nad DID.
Merck Manual – Professional Version (2023), Dissociative Identity Disorder – opis etiologii (90% przypadków z udokumentowaną przemocą w dzieciństwie).
Psychiatria Polska (2023), Burdzik E. & Burdzik M., Dissociative identity disorder as interdisciplinary problem. Part I – psychiatric and psychological aspects – polskie opracowanie problemu DID z perspektywy psychiatrycznej.
Gierzewski P. (2024), Osobowość mnoga czy mit? – artykuł przeglądowy w Psychiatry Today, omawiający historyczne kontrowersje i współczesne dowody weryfikujące autentyczność DID.
International Society for the Study of Trauma and Dissociation (2011, aktualizacja 2022), Guidelines for Treating Dissociative Identity Disorder in Adults – wytyczne terapeutyczne (model fazowy).
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) – ICD-11 (2021) – kryteria i nazewnictwo zaburzeń dysocjacyjnych, w tym DID (dostosowane do DSM).
Brand B. L. i wsp. (2014), Dispelling myths about dissociative identity disorder treatment: an empirically based approach, Psychiatry 77(2):169-189 – artykuł obalający mity na temat terapii DID.
Reinders A. A. T. S. i wsp. (2019), The biological correlates of Dissociative Identity Disorder: A research review, Neuroscience & Biobehavioral Reviews 107:116-134 – przegląd badań neurobiologicznych (MRI, fMRI, psychofizjologia) w DID.
Rolff (przypisy), źródła internetowe DID-research.org oraz Wikipedia – informacje uzupełniające (prevalencja, dane historyczne, społeczności internetowe).